HUYNH RAFAEL DE MADRE DE DEUS
(1571-1606)
Nhà truyền giáo dòng Augustino ở Quảng nam vào khoảng năm 1595- 1605
Huynh Rafael da Madre de Deus, tên có nghĩa là Raphael Đức Mẹ Chúa Trời, ngoài đời gọi là Manuel Alvares. Ông sinh năm 1571 tại Vila do Conde, một thị trấn ở trong vùng có cảnh trí thật đẹp nằm giữa hai dòng sông Minho và Douro (Bồ Đào Nha). Ông là nhân vật đáng chú ý nhất trong nhóm các ẩn sĩ Augustino của Bồ Đào Nha đến truyền giáo tại Việt Nam vào cuối thế kỉ 16 và đầu thế kỉ 17; nhóm này rất ít được nhắc đến; bên cạnh Huynh Rafael da Madre de Deus, nhóm ấy có các vị như Miguel dos santos, mateus de S. José, Jerónimo de Matos và José de Mendoca. Rafael da Madre de Deus hình như cũng là nhà truyền giáo đầu tiên của Việt nam đã chịu chết vì đạo.
Theo danh sách của nhà biên niên sử dòng Augustino là Manuel da Ave Maria, thì Rafael da Madre de Deus mặc áo dòng ẩn sĩ Augustino vào lúc 17 tuổi, và khấn dòng tại một nơi trên đất Châu á. Người ta không biết trong hoàn cảnh nào ông đã đi từ Bồ Đào Nha đến Phương đông. Người ta không biết tên tu viện và ngay cả tên thành phố nơi ông đi tu. Nhưng có điều chắc chắn là có nhiều người trẻ Bồ Đào Nha ở trong trường hợp như ông, dưới thời linh mục giám tỉnh Lucas do paraiso. Theo Manuel da Purificacão, một nhà biên sử khác của dòng Augustino, thì vừa sau khi chịu chức linh mục, ông được gửi đến vương quốc đàng trong nơi mà các tu sĩ dòng Augustinô sẽ nhiệt thành giúp các linh hồn trở lại đạo. Các chi tiết về cuộc đời truyền giáo của ông được biết qua một nhà biên niên thứ ba là Félix de Jésus.
Nhà viết sử này nói rằng “vua xứ Đàng Trong, một xứ tiếp giáp với đại vương quốc trung Hoa”, từng nghe người ta nói đến chân lý của đạo Công giáo nên mong được biết. Nhà chúa ấy thổ lộ điều mong muốn này với một người Bồ Đào Nha vốn đã đến tận các bến cảng xứ này trên một thuyền bầu để trao đổi buôn bán những sản phẩm địa phương. Nhà Chúa cũng đã nói là ông muốn có những tu sĩ thuyết giáo trong vương quốc mình; theo nhà biên niên sử, ông hành động như thế là để bảo đảm vấn đề thương mại với người Bồ Đào Nha phương Đông.
Thương gia người Bồ kể lại sự việc cho linh mục Miguel dos santos bấy giờ đang ở tu viện Augustinô Macao; tu viện ấy được thành lập vào năm 1589. Chính vị tu sĩ này được chỉ định thử đi loan báo Tin Mừng cho xứ Đàng trong. Ông đem theo một vị đồng hành trẻ tuổi là linh mục Rafael, vốn được tiếng là một tu sĩ nhân đức và gương mẫu, ngườ mà người ta tin là thích hợp cả trong cuộc nửa chính trị và nửa truyền giáo này. Hai người lên thuyền rời macao vào năm 1595 và đến nơi bình an vô sự. Họ được chúa và dân chúng trong vùng tiếp đón tử tế. Họ dâng lên vị Chúa ấy những món quà theotục lệ và đề cập ngay đến mục đích chuyến đi của họ. Hai người trình tâu với chúa là họ đã hoan hỉ đến thể theo lời mời của Chúa, hơn nữa đây là một sự việc trọng đại nhằm rao giảng đạo thật. Chúa nghe vậy thì rất vui mừng và tiếp đãi họ. Hôm sau chúa lại mời họ lên để chuyện trò y như hôm trước. Ngay vào lúc đó các tu sĩ đã mạnh dạn xin được xây cất trong vương quốc một ngôi nhà ở và một ngôi thánh đường. chúa cho phép dễ dàng và còn giúp đỡ những điều cần cần thiết để hoàn tất các công trình. Nhà thờ được dâng hiến cho Đức Bà Ánh sáng; địa diểm xây cất giáo đường rất thích hợp và các nhà truyền giáo này chan chứa hy vọng vào tương lai.
Các tu sĩ dòng Augustino hoạt động truyền giáo nơi này được hơn một năm thì các vị sư coi các chùa chiền, vì tức giận đã yêu cầu nhà chúa kia (theo nhà viết sử biên niên “vua mê tín”) ra lệnh đuổi hai người ra khỏi nước. Họ đưa hai giáo sĩ lên một chiếc ghe nhỏ không buồm, không lương thực và bắt rời khỏi trong tình trạng như thế. Dầu vậy, hạt giống Phúc Âm đã bắt rễ trong nhiều tâm hồn, đặc biệt nơi một bà hy vọng, thuộc hoàng gia. Vì không chịu nổi sự vắng mặt của những người mà bà đã gọi là “ các cha của bà”, nên bà đã nài nỉ để xin cho các ngài được trở về xứ Đàng Trong. Ngoài ra, bà còn tỏ dấu bức rứt vì đã để các ngài ra đi mà không hề có hành động nào nhằm thay đổi ý định của Nhà chúa là người anh họ mình. Khi nghe biết được điều này, Rafael, vốn đã kinh qua những công việc khó khăn, lại còn muốn được gánh vác thêm nữa, nên đã đồng ý trở lại miền ngài đã bị trục xuất.
Theo Félix de Jésus, cùng đi với Rafael lần này là huynh mateus de S. josé, một tu sĩ Augustinô khác của tu viện Macao, một trong những vị sáng lập và có lẽ đang là bề trên tu viện. Người viếtsử khẳng định rằng họ được “vua ở Sima do Paquira” tiếp đón tử tế, vị vua được coi như là người đứng trên các tiểu vương chư hầu cai trị khắp các vùng trong xứ. Người viết sử kể rằng họ đã đi bộ nhiều tháng, ngang qua các vùng đất, các dòng sông, đến những nơi mà chưa bao giờ có một người Âu Châu nào đặt chân tới. Chúa đặt họ làm đại sứ của mình trên toàn quốc và bên cạnh các tiểu vương để họ tự do hơn trong việc giảng đạo, xây dựng nhà thờ, và rửa tội cho những người tự ý muốn xin.
Tuy nhiên, hình như không có giáo đường nào khác được xậy dựng ngoài nhà thờ đầu tiên; hai giáo sĩ hoạt động tích cực, giúp một số người dân địa phương cũng như người Nhật đến buôn bán tại miền nàyđược trở lại đạo. Hình như người đồng hành với Rafael đã thật sự qua đời khá sớm.
Đúng vậy, theo sách Francisco da Purificacão, chính vì nhận thấy đơn độc một mình nên nhà truyền giáo đã quyết định đi đến tận Malacca để tìm kiếm thợ Phúc Âm mới có thể giúp ông trong công việc của mình. Và trong chuyến đi , ông rơi vào tay hải tặc Hòa Lan tấn công trong chiếc tàu chở ông trong chuyến hành trình ấy.
Bọn cướp Hòa Lan lấy sạch của cải của tất cả hành khách, rồi để họ tự do. Trừ Rafael mà chúng đưa đi để làm con tin vì những ý đồ riêng. Thật vậy, sau đó bọn chúng đưa đi để gặp vua xứ Hồi giáo Johore (Mã Lai) mong mua chuộc vị này. Lợi dụng thời gian tự do tương đối hưởng được ở đây, nhà truyền giáo chúng ta lại rao giảng Phúc Âm cho các tín đồ Hồi giáo, với sự nhiệt tâm và lòng nhiệt thành y như lúc ở xứ Đàng Trong. Vì nghe giáo sĩ nói đụng đến vị Tiên tri và kinh Coran, người dân Hồi giáo liền nổi giận xin vua cho phép giết ông. Trước khi hành hình, nhà vua đến gần giáo sĩ và nói rằng ông sẽ được tha và được đối đãi trọng vọng nếu ông bỏ đạo mình để theo Hồi giáo. Rafael khinh bỉ khước từ nên bị lôi đi ngang qua thành phố đến pháp trường để bị chém đầu.
Người Hòa Lan, bốn sở hữu một thương-điếm trong vùng, liền yêu cầu nhà vua giao lại người trước đây là tù nhân của họ, ít ra là để chữa trị các vết thương và những cú đánh đập trên đầu. Đồng thời họ cũng hứa rằng sẽ còn là con tin của họ và bị họ cầm tù. Sau khi lành các vết thương và hết đau đớn , Rafael lại bắt đầu rao giảng Phúc Âm trong dân chúng và cho cả những người Hòa Lan mà đa số theo đạo Thệ Phản. Sự việc xoay chiều đến mức đám người sau này buộc lòng yêu cầu ông phảirời khỏi xứ. Để cứu mạng sống của ngài, họ quyết định đua họ lên một chiếc thuyền sắp đi Nhật Bản lúc đó đang thả neo ở bến cảng.
Người Hồi Giáo Biết được mưu toan chạy trốn này nên đã giăng bẫy phục kíchlinh mục dòng Augustinô ngay vào đêm ông phải lên tàu để tách ra khơi. Họ chờ trên bãi biển, giết chết rồi bỏ xác lại. Đó là ngày 3-10-1606.
Tổng Giám mục thành Goa, Huynh Aleixo de Menezes (1595-1610), cũng thuộc dòng ẩn sĩ Augustinô, khi hay tin về cái chết anh hùng của người anh em mình, đã cho ghi chép câu chuyện của ông trong biên niên sử thành Goa.