Thuộc tính là những đặc tính trọng yếu của một danh gọi, nó gồm vài nhân tố biểu hiện đặc trưng, nhưng nếu thiếu đi một trong số đó thì danh xưng ấy không còn đúng với cái tên của nó nữa nhưng buộc phải bị thay đổi cách gọi. Để dễ hình dung, xin mượn khung cảnh nói về bản chất của Giáo Hội; Đạo Công Giáo có 4 đặc tính chủ yếu: Duy nhất, Thánh thiện, Công giáo và Tông truyền. Nếu một quần thể sinh hoạt tôn giáo nào mà thể hiện thiếu một trong 4 nhân tố đó thì đấy là một Giáo phái khác chứ không thể gọi là hành đạo trong Giáo hội Công giáo được. Tương tự cũng có thể lập luận, nếu một người sống Đạo mà thể hiện khiếm khuyết chỉ một trong 5 thuộc tính sau đây thì vẫn có thể đánh giá người đó là Kitô hữu mẫu mực nhưng không thể coi họ như một Thừa sai. Tóm lại theo cách vừa giải thích, thì đời hoạt động của Nhà truyền giáo, cơ bản luôn cần đầy đủ 5 đặc tính: Thánh thiện, Trung tín, Nhiệt thành, Am hiểu và Mẫu mực. Tuy vậy trong vài hoàn cảnh đặc thù, vì nhu cầu thi hành Sứ vụ cho đạt hiệu quả cao, thực tế còn đòi hỏi thêm những đặc tính khác nữa, ví dụ: Kiên trì, nhẫn nhục, vâng phục, khó nghèo v.v...

Thuộc tính Thánh thiện: Để miêu tả nguyên do vì sao cần xem trọng đức tính này và coi đó là nhân tố đầu tiên được đề cập đến, xin được trích một đoạn phát biểu của Đức Pi-ô XI trong Tông thư Maximum Illud số 26, ý tưởng diễn đạt tuy vắn tắt nhưng khá đầy đủ ý nghĩa: “Nhưng có một thuộc tính không thể thiếu đối với những người bước vào đời sống Tông đồ. Một điều tối quan trọng và thiết yếu, đó là họ phải có đời sống thánh thiện. Bởi vì, ai rao giảng Thiên Chúa thì bản thân họ phải là một người của Chúa. Ai khuyên người khác từ bỏ tội lỗi thì chính mình cũng phải chê ghét tội lỗi. Giảng bằng gương sáng thì hiệu quả hơn nhiều so với thuyết giảng bằng lời nói, đặc biệt khi giảng cho những người không tin, họ dễ bị ấn tượng bởi những gì mắt họ nhìn thấy hơn là bằng những lý luận được trình bày cho họ. Nếu có thể, cứ cho người truyền giáo mọi tài năng tinh thần và trí tuệ có thể tưởng tượng ra được, cứ cho họ có những kiến thức sâu rộng nhất và quán triệt các nền văn hoá xuất sắc nhất. Nhưng nếu những đức tính này không được kèm theo với sự vẹn toàn của tinh thần Thánh thiện, thì chúng sẽ trở nên ít ỏi hoặc chẳng có giá trị gì cho việc Tông đồ. Trái lại, chúng có thể còn là nguyên nhân gây ra tai họa cho bản thân họ và cho người khác.”[1]

Thuộc tính Trung tín: Nói đến sự trung tín là hàm chỉ về cách thể hiện Niềm tin nơi Đức Kitô và lòng trung thành đối với Giáo Hội. Cần nhận thức rằng một Thừa sai bị đánh giá là “kẻ thiếu lòng trung tín” không phải vì ông ta đã phát biểu “tôi không tin Chúa”. Không hẳn phải đợi biểu hiện một hành vi lộ liễu đến vậy, đời hoạt động của Nhà truyền giáo chỉ cần đôi lúc vì sơ suất mà sống không phản ánh trung thực các Lời dạy trong Phúc Âm thì đáng để bị gán với tội danh này rồi. Ngoài ra, những yếu tố như: Tham vọng vật chất thế gian, phô trương kỳ công, cố chấp trong phương pháp, thiếu sự vâng phục Đấng bề trên v.v..., trong lãnh vực Truyền giáo, những cung cách đó cũng có thể được coi là tiêu biểu của kẻ “bất tín bất trung”. Vì nhiệm vụ ràng buộc duy nhất đối với họ là lo cho Phần rỗi các Linh hồn và Mở mang Nước Chúa, ngoài mục tiêu đó ra thì không nên liên tưởng đến lợi ích gì khác cho bản thân cũng như vì mưu toan trần thế.

Yếu tố Trung tín còn đòi hỏi nơi Thừa sai phải đón nhận sự hy sinh cho dù đến tận mạng. Giả định tại một khu truyền giáo hẻo lánh, bọn thổ phỉ đến đòi lấy mạng những ai theo Đạo, thật vô lý khi người ta chứng kiến một Vị Thừa sai mặc kệ Con chiên mà quỳ van xin cho mình được tha mạng. Cứ vịn vào hình ảnh như vậy mà Nhà truyền giáo cần tâm nguyện rằng phải luôn sống trong tư thế có thể bị trở nên vật hiến tế bất cứ lúc nào, do vậy không bao giờ được đặt ra tiêu chuẩn, mình sẽ hy sinh đến chừng mực nào là vừa đủ. Một cách tóm lược đầy đủ ý nghĩa cho phần trình bày thuộc tính này, xin được trích số 89 trong Thông điệp Redemptoris Missio[2]: “Như Chúa Kitô, Nhà truyền giáo phải yêu mến Giáo Hội theo cách: Chúa Kitô đã yêu thương Hội Thánh và hiến mình vì Hội Thánh (Eph 5, 25). Tình yêu thương này, phải đến độ hiến mạng sống mình và cũng là đích điểm mà họ nhắm đến. Chỉ có tình yêu sâu xa đối với Giáo Hội mới có thể bảo toàn lòng trung tín của Nhà truyền giáo mà thôi. Cái thôi thúc thường xuyên của Nhà truyền giáo phải trở nên, như Thánh Phaolô nói: Nỗi ray rứt hằng ngày của tôi là mối bận tâm lo cho tất cả các Hội Thánh (2Cor 11, 28). Đối với hết mọi Thừa sai: Lòng trung thành với Chúa Kitô không thể nào tách lìa khỏi lòng trung thành với Giáo Hội[3].”

Thuộc tính nhiệt thành: Khi tiếp cận với từ này người ta thường liên tưởng ngay đến tác phong của một con người thể hiện sự hăng say trong công việc. Điều này cũng đúng đối với Thừa sai, vì không thể trong tư thế ù lì, chểnh mảng mà nói là tôi đang gánh vác trọng trách mang Ơn cứu độ đến cho tha nhân. Mọi người đều công nhận về mặt Tín lý, Ma quỷ luôn lôi kéo con người ngã về phe của chúng, ấy vậy mà, Thừa sai lại luôn tìm cách cứu vớt các Linh hồn. Bởi đó, phải đối đầu với Thần dữ thì hẳn không thể cho phép chúng ta được ỷ lại và thiếu lòng hăng say. Bản năng mạnh mẽ để thắng vượt tội lỗi và kháng cự lại những gì nghịch với điều Thiện khiến cho Nhà truyền giáo cần trở nên nhiệt thành trên nhiều phương diện. Trước hết vì nỗi bận tâm về một Sứ vụ thiêng liêng với những đặc tính cấp bách của nó, kế đến vì thể hiện tình yêu dành cho Thiên Chúa qua việc phụng sự tha nhân và sau cùng, chính là bước nối tiếp của lòng Trung tín, như đã đề cập trong phần trình bày trước đây, Thừa sai hằng mang tâm nguyện hy sinh đến cả mạng sống mình, vậy thì ngày nào còn sống để phục vụ thì hãy ra sức đến tận lực. Chúng ta cũng ôn lại lời khuyên của Đức Phaolô VI trong Tông huấn Evangelii Nuntiandi để thấu hiểu hơn về ý này: “Thời đại chúng ta cũng có nhiều trở ngại, trong số đó Ta muốn đề cập đến việc thiếu lòng nhiệt thành. Nó càng trầm trọng hơn vì xuất phát từ bên trong. Nó biểu lộ trong sự mệt mỏi và chán chường, trong sự chiếu lệ và hờ hững, và nhất là thiếu niềm vui và trông cậy. Vậy Ta nhắn nhủ tất cả những người có trách nhiệm rao giảng Tin Mừng, dù ở địa vị hay mức độ nào cũng phải nuôi dưỡng trong mình lòng nhiệt thành (Rm 12,11)..... Vì vậy chúng ta hãy duy trì lòng nhiệt thành. Hãy bảo toàn niềm vui dịu dàng và niềm an ủi được rao giảng, ngay cả lúc phải gieo trong nước mắt. Ước gì việc rao giảng đối với chúng ta cũng như đối với Gioan Tẩy Giả, đối với Phêrô và Phaolô và các Tông đồ khác cũng như đối với vô số nhà rao giảng, đáng thán phục khác trong suốt lịch sử của Giáo Hội, ước gì việc rao giảng là một sự phấn khởi nội tâm mà không ai, không một gì có thể dập tắt được. Ước gì đó là niềm vui lớn lao của đời sống tận hiến của chúng ta. Và ước gì thế giới hôm nay đang tìm kiếm trong lo âu hoặc hy vọng, có thể đón nhận Tin Mừng, không phải từ những nhà rao giảng buồn bã hay thất vọng, bồn chồn hay lo âu; nhưng từ những Thừa tác viên của Tin Mừng có đời sống đầy nhiệt thành vì đã đón nhận niềm vui của Đức Kitô và chấp nhận xem thường mạng sống để cho Nước Trời được rao giảng và Giáo Hội được ăn sâu vào giữa lòng thế giới.”[4]

Một khía cạnh khác có liên quan đến lòng nhiệt thành mà cũng cần lưu tâm trong khi thi hành Sứ vụ, theo nguyên tắc Truyền giáo học, đó là tinh thần biết dấn thân vào sự mạo hiểm. Vì là người phải tới những vùng xa lạ, dám tiếp cận cùng dân nước không đồng quan điểm với mình, sẽ quảng bá điều mà họ chưa từng nghe đến v.v..., những yếu tố đó đòi buộc nơi Thừa sai phải ý thức vai trò tiên phong của mình và cần chuẩn bị đối mặt trước nguy cơ của tính thời vận. Về quan điểm này xin được ghi nhận một số kinh nghiệm do những tiền nhân đã truyền đạt lại cho chúng ta sau quá trình hoạt động trong cuộc đời các Ngài: “Có thể nói làm Thừa sai là dấn thân vào con đường mạo hiểm; mạo hiểm không phải vì thích chơi trò rủi may, nhưng vì xác tín là ở bên kia còn có một kho tàng quý giá đang chờ đợi chúng ta. Linh đạo truyền giáo không tiến bước trên những con đường rãi nhựa, có lằn ranh mức rõ ràng; trái lại, nhiều lúc phải dấn bước vào những khu vực thâm u xa lạ, phải khai mở những con đường mới với nguy cơ có thể bị lạc hướng. Vì thế, cần phải táo bạo, mà cũng cần phải nghiêm túc cẩn trọng, và cả khiêm nhường nữa để sửa sai. Thật ra, vùng ngoại biên là chân trời được thúc bách, Thừa sai phải tìm cách đi xa hơn mãi, không bao giờ mãn nguyện với kết quả đạt được. Là người tiên phong, là nhà thám hiểm thiêng liêng, Thừa sai cần sống ‘Linh đạo ham biết, ưa thử nghiệm,’ cố đi tìm cái mới nơi lương dân, và tìm cách trao cho họ cái mới của Phúc Âm.”

Thuộc tính am hiểu: Phần diễn đạt ý nghĩa của thuộc tính này sẽ không được trình bày trong phần viết ở đây, vì nó trùng hợp với nội dung của đề tài: Chiều kích Tư chất Thừa sai, mà chúng ta sẽ đề cập ở phần sau. Tuy nhiên cũng lướt qua một ý nhỏ về tầm quan trọng đối với tính năng Am hiểu: Chúng ta biết rằng động lực để hiến mình vì Sứ vụ của Thừa sai tất yếu phải khởi nguồn từ tình yêu nơi Thiên Chúa, vậy thì chúng ta sẽ yêu Ngài theo cách thức như thế nào ? Câu trả lời là cả một chủ đề rộng lớn của các nhà Thần học Tu đức và các chuyên viên về Chiêm niệm. Riêng đối với khoa Truyền giáo học, một cách vắn gọn, các Vị chuyên trách huấn dạy thường khuyên chúng ta nên nghiền ngẫm câu nói sau đây trong Phúc Âm: “Ngươi phải yêu mến Đức Chúa, Thiên Chúa của ngươi... hết trí khôn” (Mc 12, 30).

Thuộc tính Mẫu mực: Thật hiển nhiên bởi vì công việc là phải tiếp xúc và quảng bá Lời Chúa cho tha nhân, người ta có thể hiểu ngay, Thừa sai đến đâu thì cần được bách tính chấp nhận sự hiện diện của mình và trở nên biểu tượng đạo đức ở nơi đấy. Tuy vậy cũng cần lưu ý một điều: Ngày xưa, Thừa sai được coi như là anh hùng, nhưng ngày nay xem ra là kẻ ít được thông cảm, lại còn có thể bị chế giễu là thuộc thành phần bảo thủ, chuyên xúi giục người khác làm điều ngu si v.v... Nhất là thời buổi hiện tại, trong lãnh vực Truyền giáo, người ta còn thấy đôi khi Thừa sai phải chịu ngay cả anh chị em đồng môn, chung Đạo thẳng thừng lên tiếng chỉ trích trên nhiều mặt, ở một số điểm như: thiếu thực dụng, không thức thời, vụng về trong việc mưu sinh lợi ích cho kẻ khác v.v... Đối mặt với những nghịch cảnh như thế, theo thời gian, Nhà truyền giáo phải chuyển hóa từ ác cảm để biến thành thiện cảm, và rồi đến khi người ta có chấp nhận được con người mình thì lúc đó mới hy vọng họ cũng đón lấy các đường hướng tâm linh mà mình muốn truyền đạt.

Kinh nghiệm của những Vị đi trước đã truyền đạt lại và thấy có ghi chép trong một Giáo trình về tính Mẫu mực của Thừa sai, xin được trưng dẫn vài nét cơ bản như sau: “Nhiều lúc Thừa sai phải sống một mình, cô đơn, ở giữa những người không ai hiểu mình và không ai chia sẻ các giá trị của mình..... Thế nên, những đường nét cần có trong tâm lý của người Thừa sai: một tính tình quân bình hài hòa, mềm dẻo, biết rằng trừ Thiên Chúa ra, tất cả đều tương đối, vì thế sẵn sàng nhường bước trên những gì gọi là yếu tố phụ thuộc để rồi có thể giữ lại cẩn trọng những gì cho là cần thiết hơn. Không cực đoan trong quan niệm, lập trường (chủ nghĩa), không cuồng tín trong Giáo thuyết. Phải thể hiện hành động đầy can đảm nhưng không biểu lộ thách thức, lo giảng hòa, quyết chịu đựng thay vì gây hại. Không khoe khoang, mà chỉ khiêm tốn nói lên sự thật; biết đối thoại, dễ cởi mở đón nhận ý kiến người khác, có tài làm cho người khác cảm thấy thoải mái khi tiếp xúc với mình; không lập dị trong các thói quen; biết nhạy cảm trước thực trạng xã hội, văn hóa, tôn giáo v.v..., cũng như biết lưu ý tới ''dấu chỉ thời đại'' mà Thần Khí dùng để tỏ cho thấy hướng Giáo Hội phải đi. Cần có tính hài hước, và không ngả lòng khi gặp thất bại, hoặc kết quả trái với ý muốn...”

Sau khi quan sát một cách khá đa diện một số đức tính của Thừa sai như trên, giờ đây chúng ta mới có thể cảm thấy được phép phát biểu một cách vắn gọn định nghĩa Thừa sai là ai? Đó là những người nhờ được trang bị khả dĩ nơi mình 5 thuộc tính như đã trình bày, rồi từ đó, bản thân họ mang tâm huyết muốn vâng phục Lệnh truyền Chúa Kitô và quan tâm đến Phần rỗi tha nhân mà dâng hiến đời mình phụng sự Giáo Hội qua Sứ vụ Loan báo Tin mừng. Ngoài ra chúng ta cũng cần nhắc lại cấu từ của chữ Thừa sai ở phần định nghĩa Truyền giáo, Thừa sai: Thừa tác viên + Được sai đi, tuy nhiên chúng ta cũng chấp nhận cách giải thích ngôn từ này nơi các tác giả khác. Tiếp sau đây sẽ là phần trình bày về những chiều kích thuộc bản chất và đời hoạt động của Nhà truyền giáo.

3. Tư chất của người Thừa sai